लाला हरदयाल : लंडनमध्ये असहकार पुकारला

प्रसिद्ध क्रांतिकारक आणि विचारवंत लाला हरदयाळ यांची गणना अशा दुर्मिळ स्वातंत्र्यसैनिकांमध्ये केली जाते ज्यांनी भारत, अमेरिका आणि लंडनमध्ये ब्रिटिशांच्या अत्याचाराविरुद्ध मोहीम राबवली आणि राष्ट्रीय प्रबोधन केले. लालाजींनी इंग्रजांचे प्रत्येक प्रलोभन नाकारले. ब्रिटिशांनी त्यांना लंडनमधील त्या काळातील सर्वात प्रतिष्ठित आयसीएस पदाची ऑफरही दिली, जी लालाजींनी नाकारली. ही ICS सेवा आता IAS म्हणून ओळखली जाते.

लाला हरदयाल यांचा जन्म 14 ऑक्टोबर 1884 रोजी दिल्लीत झाला. चांदनी चौक, दिल्लीतील गुरुद्वारा शीशगंजच्या मागे हा मोहल्ला, जिथे त्यांचा जन्म झाला. गुरुद्वारा शीशगंज त्याच ठिकाणी आहे जिथे औरंगजेबाच्या असह्य छळामुळे गुरु तेग बहादूरजींचे बलिदान झाले होते. त्यांच्या स्मरणार्थ १७८३ मध्ये या गुरुद्वाराची स्थापना करण्यात आली.

लाला हरदयाळ यांचे वडील पंडित गोरेलाल हे संस्कृतचे पंडित आणि दरबारात वाचक होते, आई भोलाराणी रामचरितमानसच्या विद्वान मानल्या जायच्या. हे कुटुंब आर्य समाजाच्या प्रबोधन मोहिमेशी निगडीत होते. त्यामुळे घराघरात आणि संपूर्ण प्रदेशात राष्ट्रीय संस्कृतीची स्थापना झाल्याचे वातावरण होते. याच वातावरणात लाला हरदयाल यांचा जन्म झाला.

कौटुंबिक मूल्यांनी त्यांना लहानपणापासूनच राष्ट्रीय, सांस्कृतिक आणि सामाजिक जाणीवेने ग्रासले होते. बालपणीच त्यांना रामायणाचे शिक्षण आईकडून आणि संस्कृतचे शिक्षण वडिलांकडून मिळाले. त्यामुळेच त्यांना रामायणातील चौथऱ्या आणि अनेक संस्कृत श्लोक आठवले होते. लहानपणी संस्कृतचे शिक्षण दिल्यानंतर त्यांना शिक्षणासाठी सरकारी शाळेत पाठवण्यात आले.

त्या काळात सर्व सरकारी शाळा चर्चच्या ताब्यात होत्या. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण केंब्रिज मिशन स्कूलमध्ये झाले आणि त्यांचे महाविद्यालयीन शिक्षण सेंट स्टीफन कॉलेजमध्ये झाले. तो अभ्यासात हुशार होता आणि नेहमी पहिला यायचा. त्याची स्मरणशक्ती अप्रतिम होती; एकदा ऐकल्यावर तो संपूर्ण मजकूर लक्षात ठेवायचा.

इंग्रजी आणि संस्कृत या दोन्ही भाषा अस्खलितपणे बोलू शकणार्‍या दुर्मिळ लोकांमध्ये त्यांची गणना होते. या वैशिष्ट्यामुळे तो संपूर्ण कॉलेजमध्ये लोकप्रिय झाला. महाविद्यालयीन शिक्षणात ते अव्वल स्थानी राहिले. त्यांना 200 पौंडांची शिष्यवृत्ती मिळाली, ही रक्कम घेऊन ते पुढील शिक्षणासाठी लंडनला गेले. 1905 मध्ये त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठात प्रवेश घेतला. लालाजींनी तिथल्या भारतीयांशी केलेली हीन वागणूक पाहिली ज्यामुळे ते अस्वस्थ झाले. दिल्लीच्या सेंट स्टीफन्स कॉलेजमध्येही त्याची जाणीव झाली होती.

त्यासाठी त्यांनी विद्यार्थीदशेतच जनजागृती आणि वैचारिक संघटन मोहीमही राबवली होती, मात्र इथे त्यांचे कार्य केवळ चर्चासत्रे, कविता आणि वादविवादांपुरतेच मर्यादित राहिले. दिल्ली कॉलेजमध्ये ते असे कार्यक्रम आयोजित करायचे की ज्यात भारतीय विचारांची प्रतिष्ठा आणि भारतीयांची प्रतिष्ठा जोमाने प्रतिबिंबित होईल. पण लंडनमध्ये तो एवढ्यापुरताच मर्यादित राहू शकला नाही.

त्याला संघटनात्मक स्वरूप देण्याचा विचार केला. हा तो काळ होता जेव्हा मास्टर अमीरचंद लंडनमध्ये क्रांतिकारी चळवळ चालवत होते. लाला हरदयाल जी त्यांच्या संपर्कात आले. क्रांतिकारक श्यामजी कृष्ण वर्मा यांच्याही ते संपर्कात आले. श्याम कृष्णाजींनी लंडनमध्ये इंडिया हाऊसची स्थापना केली होती. लालाजी त्याचे सदस्य झाले.

क्रांतिकारकांच्या संपर्कातून आणि अभ्यासातून लालाजींना हेही जाणवले की संपूर्ण जगात इंग्रजांचे वर्चस्व भारतीय सैनिकांमुळेच आहे. जिथे जिथे सैन्य पाठवायचे होते तिथे सर्वात जास्त सैनिक भारतीय वंशाचे होते पण इंग्रजांनी त्यांना आदराने वागवले नाही. त्यांची बुद्धिमत्ता आणि सक्रियता ब्रिटिशांपासून लपून राहू शकली नाही, त्यांना 1906 मध्ये आयसीएस सेवेची ऑफर मिळाली, ती नाकारून ते लंडनमधील भारतीयांच्या संघटनेत आणि स्वाभिमान जागृत करण्याच्या मोहिमेत सहभागी झाले.

त्यांनी 1907 मध्ये असहकार आंदोलन पुकारले. त्या काळात चर्च आणि मिशनरींनी तरुणांना जोडण्यासाठी एक संघटना स्थापन केली होती, तिचे नाव होते यंग मॅन ख्रिश्चन असोसिएशन. त्याला थोडक्यात वायएमसीए म्हणतात. भारतातही त्याच्या शाखा होत्या.

लाला हरदयाल जी यांनी भारतीय तरुणांमध्ये चेतना जागृत करण्यासाठी “यंगमन इंडिया असोसिएशन” ही क्रांतिकारकांची संघटना स्थापन केली. त्यांची सक्रियता पाहून स्थानिक प्रशासनाने त्यांच्यावर दबाव आणला आणि ते 1908 मध्ये भारतात परतले. इथे आल्यानंतरही ते तरुणांच्या संघटनेत रमले. ब्रिटीश राजवट आणि सैन्य बळकट करण्यासाठी भारतीय तरुणांनी मदत करू नये अशी त्यांची मोहीम होती. त्यासाठी त्यांनी देशव्यापी प्रवास केला. लोकमान्य टिळकांची भेट घेतली. त्यांनी लाहोरला जाऊन इंग्रजी वृत्तपत्र सुरू केले. त्यांचे वृत्तपत्र राष्ट्रीय जाणिवेने भरलेले होते.

लाला हरदयाल जी यांच्या युवा कार्यक्रमात अल्लामा इक्बाल यांनी ते प्रसिद्ध गाणे गायले होते – “सारे जहाँ से अच्छा हिंदुस्तान हमारा.” ही वेगळी बाब आहे की पुढे इक्बाल मोहम्मद अली जिना यांच्या संगतीत पडला आणि पाकिस्तानच्या निर्मितीसाठी कामाला लागला. लाला हरदयाल यांची सक्रियता इंग्रजांना आवडली नाही. एका इंग्रजी वृत्तपत्रातील बातमीच्या बहाण्याने त्याच्यावर गुन्हा दाखल करण्यात आला होता. ही बाब त्याला समजली आणि तो अमेरिकेला गेला. अमेरिकेत गेल्यावरही त्यांची भारतीयांना जागृत करण्याची मोहीम सुरूच होती.

त्यांनी अमेरिकेत जाऊन गदर पक्षाची स्थापना केली. त्यांनी कॅनडा आणि अमेरिकेत फिरून तेथील भारतीयांना त्यांच्या स्वाभिमानाची आणि भारताच्या स्वातंत्र्याची जाणीव करून दिली. त्यानंतर काकोरी घटनेच्या सूत्रधारांमध्येही त्यांचे नाव पुढे आले. इंग्रजांनी त्यांना भारतात आणण्यासाठी प्रयत्न केले. सुरुवातीला अमेरिकन सरकारने परवानगी दिली नाही पण 1938 मध्ये परवानगी दिली.

1939 मध्ये त्यांना भारतात आणले जात असताना वाटेत फिलाडेल्फियामध्ये गूढ परिस्थितीत त्यांचा मृत्यू झाला. वाटेतच त्याला विषबाधा झाल्याचा संशय आहे. पूर्णपणे निरोगी व्यक्ती अचानक आजारी कशी पडली याचे गूढ अद्यापही कायम आहे.